Marmara Bölgesinin jeolojik oluşumları içinde meydana gelen tektonik gölün şekillendirdiği İznik Coğrafyası, uygun yaşam koşulları ile Prehistorik dönemden itibaren yerleşim görmüş bir merkezdir. İlk adınının “Helikore” olduğu söylense de “Nikaia” olarak ünlenen kentin mitolojik kurucuları arasında Dionysos, Asklepios, Artemis gibi tanrılar bulunmaktadır. Adını ise nymphe Nikaia’dan alır. Kahramanlar arasında Herakles ön plana çıkmaktadır.
Askania Limne’nin (İznik Gölü) en doğu ucunda, Samanlı dağları ile çevrelenen ovada kurulmuş olan Nikaia’nın ilk olarak Antigoneia adıyla Antigonos tarafından kurulduğu, daha sonra Lysimachos’un kenti bir kez daha kurarak karısı Nikaia’nın adını verdiği bilinmektedir.
Antik Çağın askeri ve ticari yollarının kavşak noktası olması sebebiyle Nikaia Roma İmparatorluk Çağında stratejik bir önem kazanmıştır. Ancak MS 194 yılında Septimius Severus ile Pescennius Niger arasındaki taht mücadelesinde kaybedenin yanında yer aldığı için bütün ayrıcalıklarını kaybetmiş ve gözden düşmüştür. 257 yılında Got istilasına uğrayan kent, 325 yılında Büyük Konstantin’in 1. Ekumenik Konsili Nikaia’da toplaması nedeniyle tekrar önem kazanmaya başlamıştır. İstanbul 1204 yılında Latin istilasına uğraması üzerine Nikaia’ya kaçan Doğu Roma İmparatoru I. Theodor Laskaris, 1261 yılına kadar burayı imparatorluğun başkenti yapmıştır.
Selçuklu Devleti’nin kurucusu Süleyman Şah, Nikephoros III ve Aleksios Komnenos ile işbirliği yaparak 1081 yılında Anadolu’daki ilk Türk Devletini İznik’te kurmuştur. Orhan Gazi tarafından 1331 yılında Türk hâkimiyetine giren kent, son olarak İznik adını almıştır.